28 Φεβρουαρίου 2012

Το Δικαιϊκό Πρότυπο στην Ποινική Καταστολή

Της Ζαφειρένιας Θεοδωράκη

Το δικαιικό πρότυπο δεν υπάρχει στο βιβλίο του καθηγητή Κουράκη και επομένως, σε πιθανή ερώτηση στις εξετάσεις, κάποιος που δεν παρακολουθούσε δε θα είναι σε θέση να απαντήσει. Για το λόγο αυτό προσπάθησα να συγκεντρώσω τις σημειώσεις μου και να δημιουργήσω ένα βοηθητικό έγγραφο.

ΔΙΚΑΙΙΚΟ ΠΡΟΤΥΠΟ

Η θεωρία αυτή αναπτύχθηκε τη δεκαετία του '70, ως αντίδραση στο προνοιακό πρότυπο, το οποίο θεωρήθηκε ότι, λόγω της αόριστης διάρκειας των ποινών και της πλήρως εξατομικευμένης μεταχείρισης των δραστών προωθούσε την αυθαιρεσία από τους εργαζόμενους στην ποινική καταστολή. Το μοντέλο της...


...εξατομικευμένης μεταχείρισης, κατά τους επικριτές του προνοιακού προτύπου, κάνει διακρίσεις μεταξύ των δραστών (πχ χρήση της στερητικής της ελευθερίας ποινής με διακρίσεις κατά των μειονοτήτων).

Οι επικριτές ζήτησαν:  

α. περιορισμό των κριτηρίων επιμέτρησης της ποινής και επικέντρωση στην πράξη, 

β. εγκατάλειψη της εξατομικευμένης μεταχείρισης και αντικατάστασή της από σταθερές, ανάλογες και ομοιόμορφες ποινές,  

γ. περιορισμό της ποινής στη λιγότερο βλαπτική,  

δ. θέσπιση δικαιωμάτων των κρατουμένων, ε. αποποινικοποίηση κάποιων εγκλημάτων και προώθηση συναινετικών μεθόδων επίλυσης κοινωνικών προβλημάτων.

Οι προτάσεις αυτές οδήγησαν στη δημιουργία της θεωρίας του δικαιικού προτύπου. 

Βασικός της εκπρόσωπος ήταν ο Άντριου Φον Χιρς, σύμφωνα με τον οποίο ο νόμος (μέσω της ποινής) θα πρέπει να αποβλέπει στο παρελθόν, στο χρονικό σημείο τέλεσης της πράξης και όχι στο μέλλον και σε ενδεχόμενες θετικές επιπτώσεις της ποινής. Το δικαιικό πρότυπο εντάσσεται, κατ' αρχή, στις ανταποδοτικές θεωρίες.

Δικαιολόγηση ποινής: ηθική μομφή. Ο δράστης αντιμετωπίζεται ως φορέας ηθικών αξιών που επιλέγει να εγκληματήσει. Η θεωρία της μομφής αντιμετωπίζει το άτομο ως έλλογο ον που αντιλαμβάνεται την πράξη του και φέρει την ευθύνη γι' αυτήν (πρβλ. κλασική σχολή ποινικού δικαίου). Η κοινωνία, με την ποινή, συνδιαλέγεται μαζί του και εκφράζει αποδοκιμασία για την πράξη του και συμπαράσταση προς το θύμα. Η βελτίωση του εγκληματία είναι αδιάφορη. Η ποινή ωστόσο δεν είναι μόνο λεκτική αλλά πρέπει και να επιφέρει κάποια βλάβη στα αγαθά του δράστη.

Εκτός, ωστόσο, από την ανταπόδοση, σημασία δίνεται, σε κάποιο βαθμό, και στη γενική πρόληψη. Ωστόσο, δεν ενδιαφέρει κατά τη θεωρία του δικαιικού προτύπου η μέγιστη αποτελεσματικότητα της γενικής πρόληψης αλλά να επιτυγχάνεται απλώς μία στοιχειώδης γενικοπροληπτική λειτουργία. Οι μεγάλες ποινές δεν είναι αποδεκτές, θα πρέπει να τίθεται το κατώτατο όριο της ποινής ώστε να αποτρέπονται οι άλλοι από την τέλεση αξιόποινων πράξεων.

Οι ποινές θα πρέπει να είναι ανάλογες της βαρύτητας του εγκλήματος:

α) Σχετική αναλογικότητα:
αρχικά προσδιορίζεται ο βαθμός βαρύτητας της κάθε ποινής και στη συνέχεια οι ποινές κλιμακώνονται και αντιστοιχίζονται με τα εγκλήματα. Το βασικό ελάττωμα της θεωρίας σε αυτό το σημείο είναι ότι διαφορετικοί νομοθέτες μπορεί να επιλέγουν διαφορετικές ποινές ως ελαφρύτερες ή βαρύτερες (πχ σε μία χώρα η ελαφρύτερη ποινή μπορεί να είναι το πρόστιμο ενώ σε μία άλλη η φυλάκιση τριών μηνών).

β) Απόλυτη ή βασική αναλογικότητα: Η εν γένει βαρύτητα των ποινών είναι κατ' αρχήν δεδομένη αλλά δε θα πρέπει να έρχεται σε αντίθεση με τις θεμελιώδεις αξίες της κοινωνίας στην οποία θα ισχύουν (πχ στις φιλελεύθερες κοινωνίες ο ποινικός καταναγκασμός πρέπει να χρησιμοποιείται με φειδώ).

Κριτήρια με βάση τα οποία κρίνεται η σοβαρότητα εγκλήματος/ποινής και γίνεται η αντιστοιχία μεταξύ τους:

α) μέγεθος ενοχής (υπαιτιότητα)

β) μέγεθος βλάβης αλλά προσοχή! δεν ενδιαφέρει η βλάβη του συγκεκριμένου ατόμου του οποίου τα έννομα αγαθά πλήττονται από την αξιόποινη πράξη αλλά το κατά πόσο ένα έγκλημα μειώνει τις δυνατότητες ενός ατόμου να έχει γενικά ένα καλό επίπεδο ζωής. Αντίστοιχα, η ποινή προσδιορίζεται ανάλογα με το πώς επιδρά στο επίπεδο ζωής του δράστη, χωρίς να ενδιαφέρει πώς θα τη βιώσει ο συγκεκριμένος δράστης.

Μία βαριά ποινή ως κατώτατη αποκλείεται γιατί

1. Αποκλείει την αναλογικότητα διότι δε δίνει μεγάλα περιθώρια κλιμάκωσης των ποινών. Έτσι, εάν ξεκινήσουμε την κλιμάκωση από μία αρκετά υψηλή ποινή, μοιραία κάποια εγκλήματα θα πρέπει να τιμωρούνται με την ίδια ποινή. Εάν όμως, για παράδειγμα, τιμωρείται με την ίδια ποινή η κλοπή με την ανθρωποκτονία, τότε δίνεται η εντύπωση στους κοινωνούς ότι τα έννομα αγαθά της ζωής και της ιδιοκτησίας έχουν την ίδια βαρύτητα.

2. Δίνει την εντύπωση ότι η ελευθερία δεν αποτελεί σημαντικό αγαθό αφού η πολιτεία τη στερεί πολύ εύκολα (εάν, για παράδειγμα, η χαμηλότερη ποινή είναι φυλάκιση ενός έτους).

Με τη θεωρία του δικαιικού προτύπου δίνεται βάρος και πάλι στο νομοθετικό επίπεδο (έναντι του δικαστικού επιπέδου και του επιπέδου εκτέλεσης της ποινής), όπως και στην κλασική σχολή. Ωστόσο, ενώ η κλασική σχολή σκοπεύει στο όφελος της ποινής (ωφελιμισμός), το δικαιικό πρότυπο είναι κατ' αρχήν ανταποδοτική θεωρία.

Εφαρμογή δικαιικού προτύπου: κυρίως στις αγγλοσαξωνικές χώρες, όπου χρειάστηκε να περιοριστεί η μεγάλη ευχέρεια του δικαστή.

Επιρροή στα νομικά συστήματα: Αρκετές πολιτείες των ΗΠΑ κατήργησαν την υφ' όρων απόλυση, η οποία είναι ειδικοπροληπτική και εξαρτάται από το βαθμό επανένταξης του δράστη και την πιθανότητα υποτροπής (στοιχεία αδιάφορα στο δικαιικό πρότυπο).

Επιρροή παρατηρείται και στην Criminal Justice Act 1991 του Ηνωμένου Βασιλείου, καθώς οδήγησε στην εγκατάλειψη πολλών αναμορφωτικών προγραμμάτων. Δίδεται έμφαση στη συμμετοχή με τη συναίνεση του δράστη (αντίθετα από το προνοιακό πρότυπο) και αντιμετωπίζονται ως δικαίωμα του δράστη σε μία καλύτερη ποιότητα ζωής.

Αρχή της ταυτοπάθειας (οφθαλμός αντί οφθαλμού): δε γίνεται δεκτή. Η αναλογία ποινής-εγκλήματος είναι συμβατική και συμβολική. Δεν επιτυγχάνεται απόλυτη αναλογία αλλά απλώς αποτρέπονται οι δυσαναλογίες μεταξύ εγκλήματος και ποινής.

Παράλληλα αναπτύχθηκε και το ΔΟΓΜΑ ΝΟΜΟΣ ΚΑΙ ΤΑΞΗ: έμφαση και αυτή η θεωρία στην αναλογικότητα και την ανταπόδοση ως αντίδραση στο προνοιακό πρότυπο. Ενώ όμως το δικαιικό πρότυπο καταλογίζει στο προνοιακό την ανισότητα των κρατουμένων και τις καταχρήσεις των σωφρονιστικών υπαλλήλων, το δόγμα νόμος και τάξη άσκησε κριτική στην επιείκεια με την οποία αντιμετωπίζονταν οι κρατούμενοι στο προνοιακό πρότυπο. 

Κριτική στο δικαιικό πρότυπο: Δε λαμβάνει υπόψη άλλους παράγοντες κατά την τέλεση των εγκλημάτων (πχ κοινωνικούς), αφού θεωρεί ότι το έγκλημα είναι επιλογή του δράστη και κατ' επέκταση αντιμετωπίζει διαφορετικές καταστάσεις με τον ίδιο τρόπο.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου